Radioterapia jest jedną z trzech podstawowych metod leczenia chorób nowotworowych, i jak każda „taktyka na raka ” ma swoje działania niepożądane. Radioterapia, podobnie jak chirurgia jest leczeniem miejscowym. Za pomocą promieniowania jonizującego niszczy nowotwór, ale ma również wpływ na inne komórki, które znajdują się na jej drodze. Dzięki postępu w medycynie ta forma leczenia jest coraz bardziej bezpieczna dla chorych. Specjaliści od radioterapii mają większe możliwości dokładniejszego napromienia nowotworów, oszczędzając tzw. narządy krytyczne, które kiedyś ulegały częstszym uszkodzeniom z powodu onkologicznego leczenia. Działanie niepożądane radioterapii to min. odczyny popromienne. Jest to reakcja tkanek na działanie tego typu leczenia. Dzielimy je na odczyny wczesne i późne.
Wczesne odczyny skórne
Wczesne odczyny pojawiają się w czasie 2 – 4 tygodni ( często jeszcze w trakcie leczenia ) od rozpoczęcia terapii . Mogą utrzymywać się nawet kilkanaście tygodni po zakończeniu naświetlania. Są wynikiem zniszczenia komórek w tkankach o szybkiej odnowie, takich jak skóra i błona śluzowa. Odczyny wczesne ustępują samoistnie lub przy pomocy leczenia zachowawczego, w ciągu kilku tygodni.
Pierwszym stopniem i na szczęście najczęstszym popromiennego zapalenia skóry jest słaby rumień lub suche złuszczanie się naskórka. Przyczyną tych zmian jest uszkodzenie mieszków włosowych, gruczołów łojowych i potowych oraz nadmierna stymulacja komórek barwnikowych i zapalnych. W profilaktyce i leczeniu słabych odczynów najważniejsza jest właściwa higiena skóry napromieniowanej. Jeszcze do niedawna uważano, że skóry po naświetlaniu nie należy myć i moczyć. Ostatnie badania udowodniły, że mycie zmniejsza stany zapalne. Zaleca się korzystanie z letniego prysznica o niewielkim natężeniu strumienia wody. Do mycia proponujemy bezzapachowe środki myjące o neutralnym pH, bez dodatku mydła. Zalecamy unikanie kąpieli w wannie oraz tarcia skóry. Okolice naświetlaną osuszamy przez dotyk przy pomocy miękkiego ręcznika. Na zmiany można zastosować preparaty zwiększające uwodnienie naskórka i uelastyczniające skórę. Proponujemy zastosowanie środków nawilżających zawierających d-panthenol, kwas foliowy lub wyciąg z nagietka lekarskiego. Zalecamy stosowanie środków po napromieniowaniu. Zastosowanie tuż przed radioterapią może zwiększać odczyn skórny. Unikamy: drapania, słońca, preparatów na bazie alkoholu oraz okładów zarówno ciepłych i zimnych.
Drugi stopień odczynu wczesnego to rumień o nasileniu przynajmniej umiarkowanym, złuszczanie „na mokro” ograniczone do zgięć i fałdów lub umiarkowany obrzęk. Trzeci stopień to wilgotne złuszczanie w okolicach innych niż zgięcia i fałdy lub krwawienie wywołane przez niewielki uraz. Czwarty stopień to owrzodzenie, martwica lub samoistne krwawienie.
Stosujemy mycie oraz osuszanie, nawet przy owrzodzeniu ( jeżeli lekarz nie zaleci inaczej ). Korzystamy ze środków odkażających. Możemy zastosować opatrunki zawierające sole srebra lub pochłaniające nadmiar wysięku. W przypadku infekcji należy zastosować miejscowo antybiotyk na podstawie posiewu. W stopniu czwartym konieczna jest konsultacja chirurgiczna lub dermatologiczna.
Odczyny późne są nieodwracalne. Pojawiają się od kilku miesięcy do kilkunastu lat po naświetlaniu. Są wynikiem uszkodzenia tkanek o wolnym tempie odnowy. Późne odczyny skórne to: poszerzenie drobnych naczyń krwionośnych, zbrązowienie skóry, zanik gruczołów łojowych, gruczołów potowych i mieszków włosowych, a przy ekspozycji na duże dawki promieniowania może dojść do martwicy skóry.
Powinniśmy pamiętać, że radioterapia poza miejscowym działaniem niepożądanym może powodować objawy ogólnoustrojowe, takie jak złe samopoczucie, osłabienie, senność, nudności, wymioty, biegunka oraz brak apetytu.
lek. med. Anna Majstrak – Hulewska – onkolog
Bibliografia:
- Pavy J.J., Denekamp J., Letschert J. i wsp. (1995). EORTC Late Effects Working Group. Late effects toxicity scoring: The SOMA scale. Int. J. Radiat. Oncol. Biol. Phys. 31: 1043–1047.
- Campbell I.R., Illingworth M.H. (1992). Can patients wash during radiotherapy to the breast or cheast wall? A randomized controlled trial. Clinical Oncology (R. Coll. Radiol.) 4; 2: 78–82.
- Roy I., Fortin A., Larochelle M. (2001). The impact of skin washing with water and soap during breast irradiation: a randomized study. Radiotherapy and Oncology. 58; 3: 333–339.
- Miller R.C., Schwartz D.J., Sloan J.A., et al. (2011). Mometasone furoate effect on acute skin toxicity in breast cancer patients receiving radiotherapy: a phase III double-blind, randomized trial from the North Central Cancer Treatment Group N06C4. Int. J. Radiat. Oncol. Biol. Phys. 79(5): 1460–1466.
- Wei, J., Meng, L., Hou, X., Qu, C., Wang, B., Xin, Y., & Jiang, X. (2018). Radiation-induced skin reactions: mechanism and treatment. Cancer management and research. 11, 167–177.